Trong những năm gần đây, trên thị trường nước ta dần dần xuất hiện rất nhiều sản phẩm có tên gọi là "thực phẩm chức năng". Nhiều loại được quảng cáo hết sức rầm rộ với một hệ thống phân phối đa cấp có mặt suốt cả ba miền Trung, Nam, Bắc. Trên nhãn mác, loại nào cũng được ghi rõ là "sản phẩm không phải là thuốc và không có tác dụng thay thế thuốc chữa bệnh", nhưng kỳ thực cách thuyết trình của không ít diễn giả trong các cuộc "hội thảo" và của nhân viên tiếp thị khi quảng cáo với người tiêu dùng đã khiến nhiều người lầm tưởng rằng: sản phẩm là một thứ thuốc chữa được bách bệnh. Và rồi, mặc dù rất đắt, người ta cũng cả tin và cố bỏ tiền ra mua để cuối cùng dẫn đến hậu quả "tiền mất tật mang". Vậy, nên hiểu như thế nào về thực phẩm chức năng (TPCN), ranh giới TPCN và thuốc chữa bệnh?

Thực phẩm chức năng là gì?

Khái niệm TPCN (Functional foods) được người Nhật sử dụng đầu tiên từ giữa những năm 80 của thế kỷ XX để chỉ những thực phẩm chế biến có chứa những thành phần tuy không có giá trị dinh dưỡng nhưng giúp nâng cao sức khoẻ cho người sử dụng. Theo Viện Khoa học và Đời sống quốc tế (International Life Science Institute - ILSI) thì "TPCN là thực phẩm có lợi cho một hay nhiều hoạt động của cơ thể như cải thiện tình trạng sức khoẻ và làm giảm nguy cơ mắc bệnh hơn là so với giá trị dinh dưỡng mà nó mang lại". Theo IFIC, TPCN là những thực phẩm hay thành phần của chế độ ăn có thể đem lại lợi ích cho sức khoẻ nhiều hơn giá trị dinh dưỡng cơ bản.

TPCN có thể là sản phẩm có nguồn gốc tự nhiên hoặc là sản phẩm của quá trình chế biến hoặc là thực phẩm trong quá trình chế biến được bổ sung thêm các chất "chức năng". Cũng như thực phẩm thuốc, TPCN nằm ở nơi giao thoa giữa thực phẩm và thuốc.

Thực phẩm chức năng được phân loại như thế nào?

TPCN thường được phân loại theo hai cách: dựa trên thành tố của thức ăn và dựa trên loại thức ăn. Dựa trên thành tố của thức ăn có thể chia ra làm 6 loại chính là chất xơ dinh dưỡng; các loại đường đa phân tử (oligosaccarid); acid amin, peptid và protein; vitamin và khoáng chất; vi khuẩn sinh acid lactic; acid béo. Dựa trên loại thức ăn có thể chia làm 2 loại chính là thức ăn có nguồn gốc thực vật như đậu tương, cà chua, tỏi, các loại rau cải, cam quýt, chè, nho... và thức ăn có nguồn gốc động vật  như cá, sữa và chế phẩm của sữa, thịt bò...

Như trên đã nói, TPCN còn có thể phân loại theo nguồn gốc là sản phẩm tự nhiên (ví dụ: đậu tương có chứa genistein, một loại isoflavone có tác dụng chống ung thư; cá biển chứa nhiều acid béo omega-3 có khả năng làm giảm đáng kể nguy cơ mắc và tử vong do bệnh tim mạch...) hoặc là sản phẩm của quá trình chế biến (ví dụ: rượu vang nho, đặc biệt là vang đỏ, có chứa nhiều flavonoid có tác dụng làm giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch; các chế phẩm lên men của sữa có nhiều vi khuẩn hữu ích có tác dụng bình ổn vi khuẩn chí của ruột...).

Các yếu tố chức năng chủ yếu của thực phẩm là gì?

Trong các yếu tố chức năng chủ yếu của thức ăn, có thể kể đến là: (1) Các yếu tố chống ôxy hoá (sesaminol glycozyt ở hạt vừng, curcumin ở củ nghệ, selenium ở hạt đậu tương... (2) Các yếu tố chống ung thư (các flavonoid mà đồng phân là isoflavone là các polyphenol có nhiều ở rau quả, ví dụ: tangeretin ở nước quả; querectin ở mận, anh đào, nho dâu...; overingenin ở quả chanh, epicatechin ở lá chè...). (3) Các peptid dẫn xuất của protein (luten exorphin có tác dụng tăng năng lực sinh học, ovokinin có tác dụng giảm huyết áp, lactoferricin có tác dụng chống nhiễm khuẩn...). (4) Các vi khuẩn cộng sinh (probiotics) như lactobacillus, bifidobacterium, yeast... (5) Các acid béo (lecithin, acid linoleic, acid linolenic, acid arachidonic...). (6) Các thành phần không tiêu hoá được của thực phẩm (prebiotics) như inulin, polydextrose, oligosaccarid...

Hiện nay, ở nhiều nước trên thế giới, sản xuất TPCN đã trở thành một ngành công nghiệp mang lại lợi nhuận kếch xù. Ví như ở Mỹ, những nhà công nghiệp thực phẩm là những người nhạy bén nhất trong sản xuất TPCN, đặc biệt là TPCN cho trẻ nhỏ, với doanh thu hàng năm lên tới 30 tỷ đô-la. Việc nghiên cứu và ứng dụng TPCN thực sự đã góp phần mở rộng và phát triển khoa học về dinh dưỡng trong hiện tại và tương lai.

Sự cần thiết phải phân biệt thực phẩm chức năng và thuốc

Theo Thông tư số 08-TT-BYT ngày 23/8/2004 do Bộ trưởng Bộ Y tế ban hành, đã đưa ra khái niệm về TPCN: “TPCN là thực phẩm dùng để hỗ trợ chức năng của các bộ phận trong cơ thể người, có tác dụng bổ sung dinh dưỡng, tạo cho cơ thể tình trạng thoải mái, tăng sức đề kháng và giảm bớt nguy cơ bệnh tật”.
Đã không ít đơn vị lợi dụng TPCN để quảng cáo như những thuốc chữa bệnh. Tuy nhiên, điều cần luôn luôn lưu ý là, TPCN không phải là thuốc, lại càng không phải là thần dược chữa bách bệnh và thực ra thì cũng không có loại thực phẩm nào hoàn toàn tốt hay hoàn toàn xấu cả. Bạn đọc cần phân biệt giữa TPCN và thuốc.

Tiêu chí thuốc: Theo hướng dẫn của Tổ chức Y tế Thế giới và khối ASEAN, đối với sản phẩm là thuốc, cần các tiêu chí sau:

- Nguyên liệu: là chất hoặc hợp chất.

- Là thương phẩm: phải có tính thông dụng, phổ biến và theo luật định; được bán và sử dụng theo quy định của Bộ Y tế và được kiểm định rất nghiêm khắc, phải đạt được những tiêu chuẩn rõ ràng: nguyên liệu làm thuốc, hoạt chất gì? Tác dụng như thế nào? Sự chuyển hóa trong cơ thể và chúng được đào thải ra sao? Thuốc có tác dụng phụ như thế nào? Hàm lượng bao nhiêu?...
 
ThS. Hoàng Khánh Toàn